نگاهی به سبك معماری در حرم، بخش چهارم،
زیبایی های نگارگری در حرم مطهر رضوی
به گزارش فراجا خراسان رضوی یك پژوهشگر و عتیقه شناس اظهار داشت: نگارگری حرم مطهر رضوی مقوله بسیار قابل توجه و در عین حال پیچیده و مفهومی است و در مورد این مساله می شود ساعت ها از جهات مختلف هنری، تاریخی و انواع و اقسام مواردی كه در رابطه با هنر نگارگری قابل طرح است، صحبت كرد.
رجبعلی لباف خانیکی در گفت و گو با ایسنا اظهار نمود: نگارگری حرم مطهر به دو گروه عمده خالق و مخلوق تقسیم می شود؛ اولی نقش ها و نگاره هایی است که با خداوند متعال ارتباط می یابد و دیگری موضوعات و نگاره هایی که با مخلوق ارتباط پیدا می کند. آنچه را که در این زیرمجموعه مربوط به خالق می شود و می توان نام از آن برد، عبارت است از نور، آیات قرآنی و اسامی الله(جل جلاله) اما آنچه که با مخلوق ارتباط پیدا می کند عبارتند از نگاره های انسانی، حیوانی و گیاهی.
وی اشاره کرد: در ابتدا موضوع اول، یعنی آنچه که به خالق مربوط می شود را مورد بحث قرار می دهیم. اولین مساله نور است. مقوله نور را از این جهت در حرم مطهر عمده دیده اند و همین طور در خیلی از بناهای اسلامی که مبداش بازمی گردد به تعریفی که از خداوند وجود دارد. یعنی همان تعریف جامع «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ». بدین سبب خدای متعال را در حالت تجسمی اش نور تعریف کرده اند و می دانیم که نماد، سنبل، عصاره و تجسم عینی نور، خورشید است و خورشید سرچشمه نور است. پس از آن ماه و ستارگان را نیز داریم.
او افزود: خورشید به شکل های مختلفی در حرم مطهر، تجلی پیدا کرده است و شاید مهمترین تجلی خورشید شمسه هایی هستند که بر فرار گنبدها(در داخل گنبدها) به صورت های مختلف آجرچینی، کاشی کاری، نقاشی و یا به هر شکل دیگری وجود دارد و حتی در غرفه ها و ایوان ها هم که به صورت نیم گنبد پوشش داده شده اند، هستند. بدین سبب حدودا در تمام فضاهای مسقف حرم مطهر و در فضای داخلی همه فضاها این شمسه یا خورشید است که پرتوافکن شده و در واقع اشراف حضور حق تعالی بر آن فضاها را نشان می دهد؛ فضاهایی که قدسی هستند و به ذات اقدس امام رضا(ع) متعلق می باشد.
لباف خانیکی بیان کرد: ناگفته نماند که خورشید را علاوه بر شمسه ها به صورت عینی در صحن ها و در بین تزئینات روی کاشی های حرم مطهر نیز مشاهده می نماییم. حتی در بعضی موارد خورشید را به صورتی می بینیم که چشم و دهان دارد(اعضای انسانی) و در واقع در بین دایره تجسم پیدا کرده و پرتوهای نور هم از اطرافش تلالو دارد که بدون شک تجسم عینی خورشید است.
این پژوهشگر و عتیقه شناس اظهار داشت: علاوه بر خورشید، ما تجسم ستارگان را نیز داریم که در بیشتر فضاها به خصوص در پایه قندیل هایی که در مقرنس ها هست و به ستاره منتهی شده، دیده می شود که مجموع این ستارگان با خورشید تجسم آسمان جهان خصوصی است.
وی اظهار نمود: موضوع دیگر آیات قرآنی است. در مجموع کتیبه ها و آیات قرآنی را کلام خدا می دانند. بدین سبب همه آیات و کتیبه هایی که احادیث، روایات یا آیات است، همه متعلق به خداوند و در رابطه با خداوند بوده و یا به صورت توصیفی یا روایی هستند که نماد الهی و قدسی دارد. کتیبه ها نیز معمولا با بسم الله آغاز می شود که این ها همه تجلیات خالق است. دیگر اسامی جل جلاله نیز به کرات تکرار شده و در خیلی از مکان ها مشاهده می نماییم که این مساله حضور حضرت حق را در حرم مطهر نشان میدهد.
او اظهار داشت: مواردی نیز به مخلوق و آفریدگان خدای متعال ارتباط می یابد. نخستین نقش هایی که مربوط به مخلوق است، نقش هایی است که موضوعش انسان است. در حرم مطهر تجسم نقش انسان را به صورت فرشته داریم که این فرشته ها در دو طرف ایوان شمالی صحن آزادی وجود دارد و به صورت انسان های بالدار است که در حال پروازند و به صورت فرشته نشان داده می شوند.
وی افزود: البته اگر به صورت کلیت وسیع تری سهم انسان را در نقش نگارگری حرم مطهر در نظر بگیریم، می توانیم بگوییم تمام مواردی که در حرم مطهر وجود دارد، شامل سازه ها، نقش ها و نگاره ها، حضور انسان را تجلی داده و بر آن دلالت می کند.
این پژوهشگر و عتیقه شناس اظهار داشت: علاوه بر فرشته ها در ایوان ساعت صحن انقلاب، نقش دو عدد شیر را داریم که چیزی را که به صورت دیو مانند تجسم پیدا کرده در آنجا از هم می درند که این خود افسانه و داستانی را به همراه دارد. علاوه بر این، نقش انسانی نیز به صورت خورشید تجسم پیدا کرده است.
وی اظهار نمود: اما نقوش حیوانی بسیار زیاد بوده و در میان جانداران، بیشترین نقش ها را به خود مختص کرده است. این نقش ها به شکل های مختلف و نمادهای گوناگونی است و پرندگان، خزندگان و حیوانات دیگر را شامل می شود که اگر بخواهیم اشاره ای به این ها داشته باشیم، دو مورد از این نقش ها عبارت از نقش اژدها و مار است.
او عنوان کرد: قدیمی ترین نقش اژدها را در ایوان غربی صحن انقلاب مشاهده می کنیم؛ پس از ورود به صحن در انتهای دو رواق طرفین، یعنی شمالی و جنوبی، مشاهده می نماییم که این دو اژدها مقابل یکدیگر ایستاده اند و علاوه بر این ها نیز تعداد زیادی نقش اژدها در صحن آزادی به چشم می خورد که به صورت نیم تنه اژدها وجود دارد.
لباف خانیکی افزود: بر سر در شمالی صحن آزادی نیز نقش اژدها یا مار بالدار را داریم که آن هم چند بار تکرار شده است. بر وجود نقش اژدها از این جهت تکیه کرده اند که این نقش به منزله نگهبان گنج های پنهان است و موجودی است که در اینجا نقش مثبت ایفا کرده و از حرم مطهر رضوی نگهداری و محافظت می کند.
وی اظهار نمود: نقش مار نیز به شکل های مختلفی در حرم مطهر رضوی وجود دارد؛ همچون بر بالای ورودی شمالی صحن آزادی که نقش مار را در آنجا به صورت قرینه ملاحظه می نماییم. علاوه بر این در اسلیمی ها نیز انتهای هر شاخه اسلیمی که به دهان اژدها یا خرطوم فیل مشهور است، به صورتی به اژدها مربوط شده است. برخی گفته اند اژدها، خود تکامل یافته مار است و مارهای مهیب را تکامل و بزرگ شده اژدها می دانند.
این پژوهشگر و عتیقه شناس افزود: البته اژدها یک موجود اسطوره ای و افسانه ای است و وجود خارجی ندارد. منتها همین مار را به شکلی تجسم داده اند که دارای توانایی و قدرت است. همچون حیوانات دیگر نقش گاو است که در سمت غربی صحن انقلاب پس از آن که وارد صحن شدیم، روی لچکی غرفه ها نقش گاو با شیر را در حال جدال مشاهده می نماییم. گاو هم در اسطوره های ایرانی دارای پیشینه مینوی و نماد باران، شب و زمستان و از قداست خاصی برخوردار بوده است.
وی اظهار داشت: اما در طول تاریخ نقش گاو را مغلوب در مقابل شیر می بینیم؛ شیر نماد آفتاب، حرارت، روز و تابستان است و غلبه شیر بر گاو را به نشانه حلول سال جدید یا فصل بهار و نوروز مشاهده می نماییم که این مساله در تخت جمشید چندین بار تکرار شده است.
لباف خانیکی اشاره کرد: نقش دیگر نماد شیر است که علاوه بر صحن انقلاب، نقش شیر را به صورت دو شیر مقابل هم در ایوان شرقی صحن انقلاب داریم که در آنجا آنچه را که به صورت دیو تجسم پیدا کرده، از هم می درند.
او اضافه کرد: از نقش های دیگر نیز می توان به نقش آهو اشاره نمود که در یکی از صحن ها در حرم مطهر تجسم پیدا کرده است. علاوه بر این ها نقش پرندگان را نیز مشاهده می نماییم که سهم زیادی در تزئینات و نگارگری حرم مطهر دارند. پرندگان را به شکل های مختلفی مثل قرقاول، سیمرغ یا شترمرغ نیز شاهد می باشیم که این ها در قسمت های مختلفی همچون در صحن آزادی به شکل متقارن مشاهده می شود.
این پژوهشگر و عتیقه شناس اظهار داشت: به خصوص در صحن آزادی، صحنه نمایش یک باغ پرگل را داریم که اینها علاوه بر اینکه دارای گل، برگ و شاخه هستند، پرندگانی را در حال پرواز بر روی درختان و شاخسارهای درختان نیز می بینیم.
لباف خانیکی اظهار نمود: نقش سیمرغ را نیز در صحن قدس و در دیگر مکان ها داریم که البته در صحن قدس نقش سیمرغ به خوبی تجلی یافته است. سیمرغ مانند اژدها، افسانه ای و اسطوره ای بوده و همیشه نماد حکمت، دورپردازی و بلندپروازی بوده است.
وی افزود: نقوش دیگر نگاره ها که بسیار زیاد تکرار شده، نقوش گیاهی است. مادر نقوش گیاهی نیز اسلیمی هاست و حدودا در همه جا وجود دارد. منتها اسلیمی ها داستانی طولانی دارد.
این پژوهشگر و عتیقه شناس اشاره کرد: بااینکه نقوش اسلیمی که شاید نوعی برداشت از اسلامی باشد بنیادش مشخصه هنر اسلامی قلمداد شده، اما این را باید بدانیم که ریشه این نقش ها به دوره اشکانی بازمی گردد و در آن زمان است که برای نخستین بار نقش های اسلیمی در قامت یک شاخه مو یا انگور تجسم پیدا کرده و به صورت برجسته بر روی تابوت ها نمود پیدا کرده است.
لباف خانیکی افزود: نقش های اسلیمی به تدریج پیش رفته و به رم و یونان رسیده و در نگارگری آنجا مورد استفاده قرار گرفته است. نقش های اسلیمی در دوره ساسانی هم نقش غالب بوده اند که در طاق بستان و مکان های دیگر این نقش ها را به وضوح مشاهده می نماییم. به خصوص اینکه حاشیه ها را با این نقش تزئین می کرده اند.
وی عنوان کرد: در دوره اسلامی این نقش به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته است، به خصوص از زمانی که سبک آذری در معماری رواج پیدا کرده، یعنی از قرن هشتم هجری. در واقع سبک اذری در ایران در سال ۷۱۳ هجری قمری در گنبد الجایتو در سلطانیه نمود پیدا کرده است.
منبع: فراجا
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب