گزارشی پیرامون یك كتاب و یك صنعت دست مهم
وقتی صنایع دستی كالایی استراتژیك بود
به گزارش فراجا صنایع دستی در گذشته ای نه چندان دور كالایی استراتژیك بود و مهم ترین بخش صادرات ایران را تشكیل می داد. از میان آنها شال كرمانی اهمیت ویژه ای داشت و نقشی مهم در انقلاب مشروطه ایفا كرد.
به گزارش فراجا به نقل از مهر، این روزها مسئله كاهش وابستگی بودجه دولتی به پول نفت و گرفتن مالیات از صنوف مختلف، خبر داغ رسانه هاست. متاسفانه بلای خانمانسوز نفت سبب شد تا اقتصاد ایران صرفا یك اقتصاد تك محصولی شود. این وابستگی تا به آنجا پیش رفت كه صنایع بومی ایران همگی رو به اضمحلال رفتند و حتی از نفت بعنوان یك كالای سرمایه ای بهره ای برای راه اندازی كارخانه جات تولیدی دیگر، گرفته نشد. این در صورتی است كه بودجه دولت باید صرفا از راه مالیات تامین گردد نه فروش كالای سرمایه ای نفت.
می توانستیم تحریم ها را بی اثر كنیم
ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مدام در معرض تحریم ها قرار داشت، البته می توانست تا همین یكسال پیش نفت خویش را بفروشد. این یعنی كه ما تا یكسال پیش می توانستیم از فروش نفت، تعداد كارخانه ها و مراكز ایجاد «سرمایه پایدار» را بالاتر ببریم تا تحریم های ظالمانه بر اقتصاد ما اثرگذار نباشد. بعنوان مثال محصولات كارخانه ای مانند هپكو، كه تمامی كشورهای منطقه به آن نیاز اساسی داشته و دارند، یك كالای استراتژیك است و هرچقدر هم كه آمریكا تحریم های خویش را ادامه دهد، برای كشورهای منطقه صرفه اقتصادی در خرید این محصولات از كارخانه هپكو است. متاسفانه ما نه تنها كارخانه جاتی مانند هپكو را افزایش ندادیم كه همین تك كارخانه را هم به نابوی كشاندیم.
علیرغم تاكید مداوم معمار انقلاب امام خمینی(ره) و ادامه دهنده راه او آیت الله العظمی خامنه ای بر تولید در ایران و عدم وابستگی به خارج، دولتمردان ایران نه تنها به راه اندازی كارخانه جات و رونق صنایع بی توجه بودند بلكه با واگذاری غیراصولی كارخانه ها و مراكز عمده تولید در ایران به بخش خصوصی (اجرای ضعیف اصل ۴۴ قانون اساسی) همین كارخانه ها را كه عموما حدود نیم قرن پیش راه اندازی شده بودند، به نابودی كشاندند. حال مشخص نیست كه با ضعف تولید در ایران و عدم رونق كارخانه ها، كارگاه ها و صنایع كوچك و سنگین، از كدام بخش می خواهد مالیات را دریافت كند؟
صنایع دستی ایران در گذشته هایی نه چندان دور كالای استراتژیك بودند. در دوره قاجاریه، بخصوص با اهتمامی كه امیركبیر به مسئله تولید در كشور نشان داد، صنایع دستی و از میان آنها «شال كرمانی» رونق بسیاری گرفت و آرام آرام بدل به یكی از مهم ترین كالاهای صادراتی ایران تبدیل شددولت ها در ایران باید از دهه ها قبل زیرساخت های لازم برای امر تولید را فراهم می كردند كه نكردند. حال با عنایت به تحریم های آمریكا كه فروش نفت را با اشكالی جدی مواجه كرده، لزوم دریافت مالیات پیش آمده است. بنا بر این دولت مالیات بعضی از صنوفی را كه پیشترها مالیاتشان را بخشیده بود، احیا كرده است كه همچون آنها مالیات كارگاه های تولید صنایع دستی، فرش، مالیات صنوف مختلف فرهنگی و هنری است. بعنوان مثال بازیگران سینما بخصوص سلبریتی ها كه مالیاتشان سال های سال بخشیده شده بود، باردیگر باید مالیات پرداخت كنند كه اتفاق خجسته ای است.
صنایع دستی به مثابه كالای استراتژیك
صنایع دستی ایران در گذشته هایی نه چندان دور كالای استراتژیك بودند. در دوره قاجاریه، بخصوص با اهتمامی كه امیركبیر به مسئله تولید در كشور نشان داد، صنایع دستی و از میان آنها «شال كرمانی» رونق بسیاری گرفت و آرام آرام بدل به یكی از مهم ترین كالاهای صادراتی ایران تبدیل شد. با كیفیت ترین شال كرمان شالی بود كه اتفاقا توسط كودكان بافته می شد، چون كه پنجه های كودكان ظریف بود و بنا بر این شال هم ظریف بافته می شد.
شال كرمان در دوره قاجاریه اهمیت به سزایی داشت. به سبب آنكه شال هم بعنوان یك اثر هنری شناخته می شد و هم ارزش مادی بالایی داشت، اعطا و اهدای شال در این دوره رواج داشت و بسیار متداول بود. معمولا نفیس ترین و بهترین نوع شال توسط دربار خریداری و در صندوقخانه مباركه نگهداری می شد تا در موارد مختلف به دیگران شامل درباریان، دولتمردان، سفرای خارجی و... اهدا شود. بعنوان مثال حكام ولایات وقتی اعمالشان مورد عنایت شاهنشاه قرار می گرفت، مهم ترین هدیه ای كه دریافت می كردند، طاقه شالی كرمانی ممهور به مهر شاه بود. همینطور نیروهای نظامی هم وقتی كه خدماتشان مقبول درگاه همایونی قرار می گرفت، طاق شالی را بعنوان عنایت شاهانه دریافت می كردند. البته همانطور كه اشاره شد، صادرات این شال به بازارهای خارجی و درآمد ارزی حاصله از آن هم نقشی مهمی در اقتصاد كشور داشت.
با وجود اهمیت تولید اما كارگران بافنده دستمزد چندانی نمی گرفتند و زندگی آنها به طرز وحشتناكی با فقر مواجه بود. همینطور خود كارگاه های تولیدی هم از نظر بهداشت و امكانات برای كارگران اوضاع بغرنجی داشتند. در كتاب «سفرنامه تلگرافچی فرنگی» كه به كوشش زنده یاد ایرج افشار انتشار یافته آمده است كه «مرد و بچه كوچك چند نفر به سن هفت نرسیده توی زیرزمین در اتاق تاریك متعفن نشسته و مشغول شال بافتن بودند. شالباف ها اكثرا جوان می میرند و سببش كار سخت و عفونت اتاق و هوای بد آنجاست و جمیع شالباف ها ناخوش و بد حالند. پسری با رنگ روی خوب ندیدم.»
شال كرمان در دوره قاجاریه اهمیت به سزایی داشت. به سبب آنكه شال هم بعنوان یك اثر هنری شناخته می شد و هم ارزش مادی بالایی داشت، اعطا و اهدای شال در این دوره رواج داشت و بسیار متداول بود. معمولا نفیس ترین و بهترین نوع شال توسط دربار خریداری و در صندوقخانه مباركه نگهداری می شدادوارد براون، ایران شناس برجسته بریتانیایی در سفری كه به ایران داشت به كرمان هم رفت و از یكی از كارگاه های تولید شال دیدن كرد. سفرنامه او با عنوان «یكسال در بین ایرانیان» در سال های قبل از انقلاب با ترجمه ذبیح الله منصوری و در سال های بعد از انقلاب با ترجمه مانی صالحی علامه انتشار یافته است.
براون در سفرنامه خود نوشته است: «... روی هم رفته در آن كارگاه بیست و پنج شاگرد و استادكار به نظر می رسیدند. برخی از آنها شش یا هفت سال سن داشتند و برخی دیگر هم مرد كامل بودند. مزد شاگردان هر سال ۱۰ تومان است اما به تدریج وقتی كه ورزیده شدند امكان دارد به سالی ۲۵ تومان هم برسد.
در روزهای تابستان شاگردان از طلوع آفتاب تا غروب خورشید كار می كنند و در ایام زمستان تا سه ساعت پس از غروب در روشنایی شمع به كار مشغول هستند. هر هفته بیشتر از نصف روز (از ظهر جمعه به بعد) تعطیلی ندارند. تعطیلات بزرگ آنها از سیزده نوروز در عید نوروز و یكی دو تعطیلی در روزهای قتل است. غذای آنها در تمام سال جز نان خشك چیزی نیست.
اوه ای كودكان بدبخت كرمانی كه تمام عمر از نور آفتاب و هوای آزاد و بازی ها و تفریحاتی كه از مختصات زندگی كودكانه شماست محروم هستید. شما باید در تمام عمر زحمت بكشید تا ثروتمندان بتوانند شال های گرانبهای كرمانی را به سر یا كمر ببندند و یا لباس كنند. شال های كرمان هرقدر زیبا و ظریف باشد به عقیده من دوست داشتنی نیست، چونكه با خون كودكان بدبخت كرمان عجین شده و تار و پود آن با رشته حیات آن بیچارگان بافته شده است.
شال های كرمان چند درجه دارد: شال مرغوب درجه اول، هر طاقه پنجاه تومان فروخته می شود و مدت بافت آن ۱۲ تا ۱۵ ماه طول می كشد. لیكن شال هایی كه برای بازارهای خارجی و به خصوص بازار اسلامبول از كارگاه بیرون می آید، ارزان است و قیمت آن از یك تومان یا ۱۵ قران تجاوز نمی كند و برای بافت آن بیشتر از یك ماه یا ۶ هفته وقت صرف نمی گردد.» (مراجعه كنید به «یكسال در بین ایرانیان» اثر ادوارد براون و ترجمه ذبیح الله منصوری، ص ۵۶۴ از انتشارات كانون معرفت. این سفرنامه بسیار تعجب آور است و از میان آنها بخش كرمانش واقعا خواندنی است.)
به دلیل همین دستمزد پایین و طاقتفرسا بودن شرایط تولید و ادامه دادن كار در همین شرایط، فرهنگ عامه كرمان به «شالباف» خوب نگاه نكرده و این كلمه حالت توهین آمیز پیدا كرده است. حتی امروزه هم به در فرهنگ اصطلاحات كرمانی به مردم ساده و عوام «شال باف» می گویند.
متاسفانه با روند صنعتی شدن و مدرنیزاسیون بدون پشتوانه معرفتی در ایران تولید خیلی از صنایع دستی همچون شال كرمانی از رونق افتاد. البته در این دهه با حضور بهمن نامورمطلق (معاون پیشین صنایع دستی و هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی) مسئله رونق تولید در حوزه صنایع دستی در دستور كار قرار گرفت و كارهای زیربنایی مهمی هم انجام شد. از میانه سال ۹۳ به بعد هم تولید باردیگر شال كرمانی با به كار گرفتن تنی چند از استادكاران این صنعت دست بعنوان آموزگار در دستور كار قرار گرفت و اخباری در خصوص احیای كارگاه های تولید شال و راه اندازی آموزشگاه هایی برای یادگیری علاقه مندان در رسانه ها منتشر گردید. منتها زمان لازم است تا این صنایع بازار فروش پایدار برای خود در داخل و خارج از كشور پیدا كنند. اجبار این صنایع به پرداخت مالیات در هنگامه ای كه هنوز نتوانسته اند با پیدا كردن بازار فروش پایدار، اقتصاد منسجم و گردش مالی درستی برای خود داشته باشند، بطور قطع روند تولید آنها را با مشكل مواجه كرده و شاید باردیگر از تولید بیفتند.
شورش شالبافان كرمان و معرفی یك كتاب
كتاب «صاعقه: بررسی شورش شالبافان كرمان و نظری به یكی از شب نامه های دوره قاجاریه» تالیف مجید نیك پور، از مهم ترین كتاب هایی است كه در آن ضمن معرفی یكی از مهم ترین صنایع دستی و كالاهای استراتژیك صادراتی ایران، یعنی شال كرمان، اثرگذاری تولید این محصول بر وقایع اجتماعی و سیاسی كرمان در دوران مشروطیت را بررسی نموده است.
این كتاب در سال ۱۳۹۴ با شمارگان هزار نسخه، ۲۱۸ صفحه و بهای ۱۷ هزار و ۸۰۰ تومان توسط انتشارات سوره مهر با همكاری حوزه هنری استان كرمان در دسترس مخاطبان قرار گرفت. كتاب پنج فصل دارد كه عناوین آنها به ترتیب از این قرار است: «اوضاع جغرافیایی، محیط سیاسی و اجتماعی كرمان در دوره قاجاریه»، «آشنایی با تعریف، پیشینه و انواع شال»، «زمینه های اجتماعی شورش شالبافان كرمان»، «اوضاع سیاسی و اجتماعی كرمان حد فاصل شورش اول و دوم شالبافان» و «نظری به یكی از شب نامه های كرمان».
نویسنده در این كتاب به خوبی اهمیت تولید «شال كرمان» را بعنوان یك كالای استراتژیك برای كل كشور تحلیل و بررسی نموده است. دو شورش بزرگ شالبافان كرمان كه زمینه های اجتماعی و سیاسی بسیاری داشت یكی از مهم ترین رخدادهای كرمان در دوران قاجاریه است كه تأثیر مهمی هم در انقلاب مشروطه و روند مشروطه خواهی كرمانی ها گذاشت. ازاین رو شالبافان كرمانی بعنوان یكی از مهم ترین ارباب حِرَف در دوره قاجار، نقش اجتماعی خویش را هم به خوبی ایفا كردند و جالب آنكه رخداد ترور ناصرالدین شاه بعنوان تسهیل كننده پیروزی و به ثمر نشستن تفكرات و مبارزات مشروطه خواهی ایرانی ها هم به دو مولفه «كرمان» و «شال» بستگی زیادی داشت.
یكی از مهم ترین معلمان مشروطه خواهی ایرانیان، میرزا آقاخان كرمانی است. او با تالیفات مهم خود و نقشی كه در ترور ناصرالدین شاه ایفا كرد تأثیر مهمی در بیداری ایرانی ها داشت. نقشه ترور توسط آقاخان كرمانی و شیخ احمد روحی كشیده شد و عامل ترور هم یك كرمانی دیگر یعنی میرزا رضا كرمانی بود. جالب تر آنكه دلیل نفرت میرزا رضا از ناصرالدین شاه هم به «شال كرمان» ارتباط پیدا می كرد.
زمانی كه میرزا رضا از دست ظلم والی كرمان به تهران آمده بود، برای امرار معاش به فروش شال اشتغال داشت. نایب السلطنه از او شالی خریده و پولش را نمی پردازد. وی بعد از مدتی برای وصول طلب خود به منزل نایب السلطنه می رود. نایب السلطنه بدهی اش را می پردازد اما دستور می دهد كه به همان میزان به میرزا رضا پس گردنی بزنند و همین سبب می شود تا او كینه شاه و نایب السلطنه را به دل بگیرد.
مجید نیك پور در كتاب «صاعقه» اشاره نمود كه مهم ترین دلیل دو شورش مهم شالبافان كرمان وضعیت نابهنجار اقتصادی كارگران و بی توجهی صاحبان كارگان ها، سفارش دهندگان، دلال ها، حكام، صاحب منصبان حكومتی، ارباریان و شاهان قاجار به وضعیت معیشت و محیط نامطلوب كار آنان بوده است. اشاره شد كه در فرهنگ عامه كرمان نگاه خوبی به شالبافان وجود نداشته و آنها را به سبب آنكه شرایط سخت كاری را پذیرفته بودند، سرزنش می كردند و پست می شمردند. به عبارتی پذیرفتن ظلم توسط این كارگران زحمتكش سبب هتك حیثیت آنها شده بود.
نویسنده در كتاب «صاعقه» به خوبی اهمیت تولید «شال كرمان» را بعنوان یك كالای استراتژیك برای كل كشور تحلیل و بررسی نموده است. دو شورش بزرگ شالبافان كرمان كه زمینه های اجتماعی و سیاسی بسیاری داشت یكی از مهم ترین رخدادهای كرمان در دوران قاجاریه است كه تأثیر مهمی هم در انقلاب مشروطه و روند مشروطه خواهی كرمانی ها گذاشتبا این اوصاف اما قحطی، كمبود غله، مشكلات سیاسی و اقتصادی، درگیری های فرقه ای و... خواسته یا ناخواسته پای كارگران شالباف را هم به وسط معركه و آشوب كشید كه حدود یك سوم جمعیت كرمان را تشكیل می دادند. حضور اینها در معركه سبب شد تا بغض فروخورده و خشم سركوب شده خویش را در آشفته بازاری كه كرمان در دوره ناصرالدین شاهی پیدا كرد، به منصه ظهور برسانند.
بروز قحطی در بین سال های ۱۲۸۰ تا ۱۲۹۰ قمری در كرمان بیشترین ضربه را به همین شالبافان كه قوت روزانه آنها چیزی جز نان خشك نبود، وارد كرد. بنا بر این هم آنان در شورش های همین دوران هسته مركزی را تشكیل می دادند. از دیگر عواملی كه نویسنده كتاب «صاعقه» برای شورش شالبافان كرمان برمی شمارد درگیری های مذهبی است. كرمان در دوران قاجاریه از پیروان ۹ تفكر تشكیل می شد: شیعه، سنی، شیخی، یهودی، اسماعیلی، بهایی، صوفی، ازلی و هندو. اتخاذ سیاست های غلط حكمرانان سبب شد تا بخصوص دو گروه متشرعه و شیخیه درگیری پیدا كنند و این درگیری پای شالبافان را هم به مركز حوادث باز كرد.
پس از سركوب شورش اول، وضعیت اقتصادی شالبافان هیچگونه بهبودی پیدا نكرد و نه تنها توجهی به بهبود وضعیت معیشت آنان نشد كه در این زمان برای افزایش تولید و در نتیجه صادرات بیشتر و كسب سودهای هنگفت، به دستور شاه در سال ۱۳۰۱ قمری بنا شد تا بر ساعات كاری این كارگران بی افزایند. همینطور با عنایت به ركودی كه بعد از شورش اول پیش آمد، توجه به صنعت قالی بیشتر شد. در همین دوران هم در بعضی كشورهای اروپایی كارگاه هایی آغاز به بافت بدلی از شال ایران كردند. همین علل سبب شد تا حجم عمده ای از شالبافان همان نان خشك را هم به سبب بیكاری نداشته باشند. در مقابل این قشر عمده كرمانی، طرفداران شیخیه بودند كه وضعیت مالی مناسبی داشتند و قدرت اقتصادی كرمان هم در دست آنها بود. همین مسئله عاملی برای درگیری بود. در شورش دوم دیگر مسئله مشروطه خواهی هم بوجود آمد.
همانطور كه اشاره شد در این كتاب به خوبی اهمیت تولید شال بعنوان كالایی استراتژیك تحلیل شده است. همین كه شورش شالبافان كرمانی و در نتیجه عدم تولید آن، سبب شد كه درآمد ایران با اختلال روبرو شده و حكومت به فكر سركوب و اجبار كارگران به بازگشت به كار كند، استراتژیك بودن این صنعت دست را می رساند. همینطور بر نكات جالبی همچون روی آوردن اروپایی ها به تولید شالی مشابه شال ایرانی به جهت اینكه نیازی به تولیدات ایران نداشته باشند، هم تاكید گردیده است. ازاین رو می توان اظهار داشت كه سراسر این كتاب درسی برای امروز ایران است تا با عنایت به آنها، به مسئله تولید در شرایط امروز خود بپردازیم.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب