قلعه فورگ چه حرفی برای گفتن دارد؟
فراجا: جستجو درباره ی «قلعه فورگ»ِ خراسان جنوبی در اینترنت، هر چند یكسری اطلاعات اولیه از این بنا را به درستی عرضه می دهد، اصل ماجرا درباره ی قلعه فورگ آن طور كه دو پژوهشگر ادعا می كنند، متفاوت با مطالبی است كه با جستجو در فضای مجازی به آن ها دسترسی پیدا می كنید.
به گزارش فراجا به نقل از ایسنا؛ زینب آزمون و مهدی رفیعی دوتن از پژوهشگرانی هستند كه به جای اعتماد به مطالب تكراری سایت ها و حتی «ویكی پدیا» برای به دست آوردن اطلاعات دقیق و كامل درباره ی این قلعه، چندین ماه مطالعه، پیگیری و پرس وجو برای به دست آوردن اطلاعات دقیق درباره ی این قلعه ی تاریخی داشتند. دكتر حسن كریمیان معاون پژوهشی دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران هم این بررسی ها و نتایج مطالعات آن ها را تائید می كند.
آزمون در گفت وگو با ایسنا، در توضیح درباره ی این قلعه نخست به موقعیت "قلعه میرزا رفیع خان" اشاره می كند و می گوید: «قلعه تاریخی میرزا رفیع خان (فورگ) در جبهه شمالی روستای كوهستانی فورگ در شهرستان در بین خراسان جنوبی در حدود ۱۱۰ كیلومتری شرق بیرجند و ۱۲ كیلومتری جنوب غرب شهر اسدیه قرار دارد. دسترسی به روستای فورگ از مسیر جاده بیرجند- اسدیه امكان پذیر است.
این روستا از شمال به روستای سرو، از جنوب به "جاجِتگ" و "اسكندر"، از غرب به روستای "درمیان" و از شرق به روستای "اره فورگ" محدود شده است. خانه های روستای فورگ كه با سقف های صاف و حجم های مكعبی خود و مصالح خشت، گِل، چوب و سنگ با رنگ محیط پیرامون خود كاملا در هماهنگی و همنوایی هستند، دایره وار به شكل پلكانی به گرد قلعه حلقه زده اند. »
این دیرینه شناس با اشاره به ساختار این قلعه هم می گوید: «قلعه میرزا رفیع خان یكی از ۱۰ قلعه بزرگ كشور به حساب می آید كه در سه سطح، با دو حصار و برج های مختلف تولید شده و با داشتن كهندژ، شارستان و ربَض، یك ارگ كامل ایرانی را شكل داده كه به همراه بافت تاریخی روستا، مجموعه جالب توجهی را به وجود آورده است.
بنای قلعه روی صَخره طبیعی، بدون وجود پی، مستقیما از بستر صخره ها شروع شده و نقشه قلعه به تبعیت از وضعیت طبیعی موجود طراحی شده است. به صورت كلی سنگ، چوب، ساروج، گچ، خاك، آجر و خشت از عمده ترین مصالح به كار رفته در بنای قلعه است.
همچنین ورودی و دروازه ی قلعه در حصار شرق به ابعاد ۴. ۳۰ متر عرض و ارتفاع ۴. ۴۰ متر طول قرار گرفته در كنار دروازه ورودی برج و یك اتاقك برای كنترل عبور و مرور قرار داشته است. »
به گفته ی وی در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی با هدف تردد آسان تر، یك در ورودی فرعی در سمت شرق قلعه بوجود آورده است.
قلعه چطور در مقابل مهاجمان مورد دفاع قرار می گرفت؟
آزمون درباره ی وضعیت تأسیسات دفاعی قلعه هم می گوید: «قلعه دارای دو حصار تودرتو بوده و حصار بیرونی قلعه، دیواری مرتفع با كنگره های اریب است كه در فواصلی برج هایی در دیوار بیرونی تعبیه شده و به موازات برج خشتی حصار دوم قلعه بوجود آمده كه دو بخش اول و دوم قلعه را از هم جدا می كرده است. در گذشته ساختمان قلعه ۱۸ برج بوده كه هم اكنون ۱۳ برج باقی مانده است. از دیگر تأسیسات دفاعی قلعه می توان به دو رشته نقب زیرزمینی اشاره نمود كه نقب نخست در جانب جنوب غرب قلعه به طول ۱۱۰ متر و دارای ۳۴۰ پله است كه به سمت مزارع امتداد دارد، نقب دوم در سمت غرب قلعه و به سمت رودخانه امتداد یافته است. »
او در باره ی مطالعاتی كه برای شناخت كالبدی قلعه انجام داده اند، هم می گوید: «قلعه در ارتفاع ۱۸۴۰ متر از سطح دریا و بر فراز مرتفع ترین بخش روستای فورگ واقع شده است. وسعت قلعه حدود ۹۴۵۶ مترمربع و گستردگی آن از شرق به غرب است. به لحاظ ساختاری هر بخش قلعه نسبت به بخش دیگر در سطح بالاتری قرار گرفته است. در معماری قلعه سه بخش عمده قابل تشخیص می باشد.
بخش اول مجموعه قلعه در شرق؛ آب انبار، فضاهای پیرامون آب انبار یا تصفیه خانه، اصطبل، فضای پیرامون اصطبل یا سربازخانه، انبار علوفه و محل زندگی خدمه را شامل می شده و در بخش دوم مجموعه قلعه كه در مركز قلعه و در ارتفاع بالاتر و در فاصله ۵۰ متری از اصطبل عمومی تولید شده است؛ برج خشتی، فضای متصل به حصار شمالی با محوطه مسكونی، محل نگهداری آذوقه و تداركات نظامی و دو مسجد زمستانی و تابستانی، را در خود دارد.
همچنین بخش سوم شاه نشین، "كهندژ" یا "ارگ قلعه" است. این بخش در غربی ترین قسمت مجموعه و در مرتفع ترین بخش قلعه و در دو طبقه تولید شده كه به وسیله دو برج و حصاری مستحكم و بلند از بخش دوم جدا شده است. وجود این برج ها و حصارها نشان دهنده اهمیت این بخش است. كهندژ دارای فضاهای دست نخورده بیشتری نسبت به دیگر قسمت های قلعه است. وجود فضاهایی مانند هشتی ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج های نگهبانی، نقب زیرزمینی و فضاهایی با كاربری های دیگر از مهمترین خصوصیت های این قسمت است. »
نتیجه بررسی های این دو پژوهشگر را می توان انتشار كتاب «قلعه میرزا رفیع خان فورگ» (پایگاه حكومتی مرزداران شرق قهستان) دانست، اطلاعاتی كه كاملا متفاوت از مطالب انتشار یافته در صفحات مجازی و اینترنتی است، آزمون بر مبنای این پژوهش ها در مورد ساختارهای نامحسوس این قلعه هم می گوید: «این عناصر در كلیت بنا به چشم نمی آیند و اغلب بعد از چارچوب و ساختاربندی، جایگاه آن ها مشخص می گردد. در حالیكه از عناصر حیاتی یك بنا مانند سیستم آبرسانی، دفع فاضلاب، گرمابه و آبریزگاه، سیستم گرمایش و سرمایش و هنرهای كاربردی به شمار می آیند. »
این پژوهشگر همینطور درباره ی مجموعه بناهای موجود در حوزه نفوذ قلعه این طور توضیح می دهد: «در درون بافت تاریخی روستای فورگ مجموعه بناهایی كه با قلعه در ارتباط بوده اند در كنار هم بوجود آمده بود؛ مانند حوض، حمام و مدرسه میرزا (میرزا رفیع خان)، مدرسه علمیه، دروازه های ورودی و كاروانسراهای روستای فورگ كه بخشی از بافت و حریم قلعه به شمار می روند.
از سوی دیگر، در قلمرو حكومتی قلعه میرزا رفیع خان، قلعه های متعددی وجود داشته كه با هم ارتباط داشته اند و خبرهای امنیتی و هر گونه تحركات مشكوك، را به وسیله نور آتش در شب ها و انواع دود آتش در روزها، به یكدیگر اطلاع می داده اند. مانند قلعه "طبس مسینا"، قلعه "علی آباد طبس مسینا"، قلعه "محمدآباد طبس مسینا"، قلعه "خرمك"، قلعه "نو گلویچ"، قلعه "رزه"، قلعه "نوغاب"، قلعه "محمدآباد درمیان". »
ساخت قلعه فورگ با چه رویدادهای تاریخی همراه بوده است؟
این دیرینه شناس درباره ی پیشینه ی ساخت این قلعه هم این طور توضیح می دهد: «این اثر یكی از آثار به یادگار مانده از دوره افشاریه است كه به دستور نادرشاه و به دست میرزا محمد بقاخان حاكم منطقه بنیانگذاری و توسعه یافته است. میرزا محمدبقا خان فرزند میرزا محمدرفیع خان اول (لامع) –شاعر و عارف دوره صفویه- با نادرشاه روابط نزدیك داشت، وی به هنگام عزیمت نادرشاه به هند با صد تن از همراهان و وابستگانش در ركاب بوده اند. نادرشاه به سال ۱۱۶۰ هـ. ق به میرزا محمد بقاخان كه اكنون در اوج قدرت و جوانی بود، دستور ساخت قلعه فورگ و حكم حكومتی منطقه را داد. وی كه چند دهه حاكم منطقه بوده به دلیل محیط امن پیرامون فرصت لازم را جهت ساختن این بنای بزرگ داشته است. میرزا محمد بقاخان برای استقرار امنیت در منطقه و قلمرو خود از سلاح ها و تجهیزات زمان بهره می برده است.
پس از نادرشاه چندین نفر مدعی جانشینی وی بوده اند همچون یكی از سرداران نادر به نام احمد خان درانی كه قصد استقرار حكومت یكپارچه ای در ایران را داشت. با قدرت گرفتن احمد شاه درانی در افغانستان كه در آن روزگار بخشی از ایران محسوب می شد روابط حاكمان منطقه با این پادشاهی نزدیك تر شد، خاندان رفیع در این زمان به سرداری میرزا بقاخان از حامیان احمد شاه درانی بوده اند.
طرفداری میرزابقاخان از "احمد خان درانی" در این مرحله به هیچ روی به معنای طرفداری از یك حكومت بیگانه محسوب نمی شده بلكه احمدخان درانی یك حاكم ایرانی محسوب می شده است.
احمدشاه درانی، در اسناد و فرمان های تاریخی همه جا میرزا محمدبقا خان را بعنوان حاكم قدیمی و صاحب اختیار سركار (منطقه) قاین معرفی كرده است. میرزا محمدبقا خان از زمان نادرشاه تا زمان تیمورشاه جانشین احمدشاه درانی یعنی در یك دوره طولانی حدود نیم قرن حاكم منطقه بوده است. »
"فورگ" را چه كسی و در زمان بروز چه رخدادهایی می سازد؟
آزمون توضیح می دهد: «قلعه به وسیله میرزا بقا خان بنیانگذاری و ساخته شد، تكمیل ساخت و ساز، توسعه و افزودن ملحقات به آن در زمان میرزا محمدرفیع خان دوم صورت گرفته و از این رو به نام میرزا رفیع خان شهرت یافته است.
مطابق آنچه از اسناد و مدارك تاریخی برمی آید، در زمان حاكمیت میرزا محمد رفیع خان دوم كه مصادف با دوره میرعلی خان خزیمه فرزند امیرعلم خان اول بوده است رقابت های سیاسی بر سر حاكمیت این بخش از مناطق شرقی بین حاكمان شدت می یابد. با تضعیف حكومت درانی، برچیده شدن افشاریه و تثبیت قاجاریان، شدت عمل بیشتری یافته بود.
اما ریشه كشمكش های منطقه ای زمان میرزا محمد رفیع خان دوم و خاندان امیرعلی خان را باید در مسایل بسیار قدیمی تر جست وجو كرد. به واقع بعد از كشته شدن امیرعلم خان اول و قدرت یافتن روزافزون خاندان رفیع در منطقه، رقیب او همیشه به دنبال فرصتی برای پیشتازی و قدرت گیری بوده، بنابراین از هر بهانه و فرصتی برای ضربه زدن به رقیب كه رقیب اصلی اش به شمار می رفت بهره برداری می كرده است.
اسناد و مدارك تاریخی در مورد جنگ بین میرزا محمد رفیع خان دوم یا امیرعلی خان موجود است كه با شهواهد و قراین تاریخی موافقت دارد. برای مثال فرمانی از فتحعلی شاه كه در سال ۱۳۱۹ هـق صادر شده به درگیری های این دوره میرزا محمد رفیع خان و امیر علی خان ارتباط می یابد. در این سند فتعلیشاه دستور فتح قلعه جات میرزا رفیع خان را به میرعلم خان صادر كرده است. ولی به علت نفوذناپذیری قلعه امكان جنگ مستقیم برای میرعلی خان وجود نداشته است ازاین رو وی به روش خدعه و تزویر متوسل می گردد.
در خصوص جنگ و درگیری میان میرزا رفیع خان به نتیجه نمی رسد توطئه قتل وی را ترتیب می دهد بدین صورت كه پیشخدمت میرزا محمد رفیع خان و فرزندش، میرزا محمود خان به دست این مهاجمان كشته می شوند. بعد از قتل میرزا محمدرفیع خان، داماد وی كه در نهبندان دارای مقام و منصبی بوده است، به خون خواهی برمی خیزد و قلعه را مجددا تسخیر می كند و كُرمحمد بزودی توسط هواداران میرزا محمد رفیع خان به سزای خیانتش به قتل می رسد. »
وی با اشاره به هراس رقیبان داخلی و استعمارگران خارجی از عظمت قلعه فورگ می گوید: «مشخص است كه رقیبان داخلی و استعمارگران خارجی به واقع از عملكرد و تأثیراتی كه قلعه می توانست داشته باشد بیمناك بوده اند. عظمت و استحكامات چشم گیر قلعه میرزا رفیع خان بعنوان یكی از بزرگترین قلاع خراسان می توانست برای رقبا تهدیدآمیز و رعب آور باشد، چون كه فتح این قلعه با تجهیزات آن زمان امكان پذیر نبود.
این مجموعه به لحاظ استراتژیكی و نظامی و موقعیت قرار گرفتن آن در منطقه، بسیار مورد توجه بود و می توانست از جانب حكومت ایران به منظور پشتیبانی از قوای ایران در هرات و پیشگیری از تحولات مرزی سودمند و مورد استفاده قرار گیرد؛ اتفاقا این مورد نمی توانست مورد پذیرش و تحمل كشورهای استعمارگر باشد، از این رو به دنبال یافتن ضعف و راهی برای از بین بردن آن بوده اند. »
قلعه میرزا رفیع خان در اواسط دوره قاجاریه چگونه بود؟
آزمون در توضیح وضعیت این قلعه در دوره ی قاجار هم بیان می كند: «تا اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی از قلعه بعنوان پاسگاه یا پادگاه مرزی نظامی استفاده شده است ولی به مرور زمان متروك شد. جریانات اوایل انقلاب و شرایط سیاسی و اجتماعی و آغاز جنگ تحمیلی باعث صدمه دیدگی بیشتر بنا شد كه پس از تأسیس اداره میراث فرهنگی در بیرجند برای جلوگیری از تخریب بیشتر بنا، به تعمیر و بازسازی های اولیه اقدام شد. »
براساس بررسی های انجام شده توسط آزمون و رفیعی كه مهمترین خروجی آن بررسی ها را می توان انتشار كتاب «قلعه میرزا رفیع خان؛ پایگاه حكومتی مرزداران شرق قهستان» دانست، دلایلی برای رد انتساب قلعه میرزا رفیع خان به اسماعیلیان هم مطرح شده است؛ «با توجه به دلایل و شواهد علمی، قلعه میرزا رفیع خان در ذیل قلاع اسماعیلیه قرار نمی گیرد. طبق تأیید مستندات و آثار مادی-فرهنگی و جستجوهای باستان شناسی، بر قدمت بنا به دوره افشاریه و قاجاریه صحه گذاشته شده ضمن اینكه در هیچ یك از كتاب های تاریخی قدیمی نامی از این قلعه بعنوان یكی از قلعه های اسماعیلی برده نشده است.
قلعه های اسماعیلیه به لحاظ موقعیت قرارگیری، مصالح، نوع و سبك معماری دارای مشخصات ویژه ای هستند همچون این كه اكثرا در مناطق دور از دسترس و كوهستانی صعب العبور به منظور نهان شدن و استتار تولید شده اند و دسترسی به آن ها به دشواری امكان پذیر بوده است. در حالیكه قلعه میرزا رفیع خان بر روی یك تپه سهل الوصول و كاملا در دسترس و عیان پی افكنی شده و ساخت و ساز آن با حوصله و دقت و صرف زمان بسیار به منظور حراست و تأمین امنیت مناطق پیرامون به انجام رسیده است. »
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب