خانه خان خوراسگان در خطر نابودی
به گزارش فراجا اصفهان خانه های تاریخی آرایی، عطایی و ربّی، رسول حسینی و صدری، همه روزگاری جزو خانه خان خوراسگان بوده، اما این سال ها به تدریج با دیوارکشی و فروش به خانه های مجزایی تبدیل شده؛ داستان هایی که مردم محلی در مورد این اثر تاریخی بیان می کنند، غیرقابل باور و افسانه ای است. اغلب می گویند: «دیوار خونه خان از ورق طلاست»، «هیشکی نتونسته خونه رو ببینه» هر چه هست این خانه با عناصر اصیل معماری و نقاشی هایی از داستان های ایرانی یکی از بزرگ ترین خانه های تاریخی اصفهان بشمار می رود و امروز به دور از هر گونه توجه لازم درحال تخریب و نابودی است.
هنگامی که از مردم خوراسگان در مورد آثار تاریخی منطقه بپرسیم، نخستین چیزی که به زبانشان می آید «خانه خان» است. اما وقتی در مورد این اثر تاریخی بیشتر جست وجو می نماییم، به جز چند تصویر و چند متن تکراری چیزی عایدمان نمی گردد. داستان هایی که مردم محلی در مورد این اثر تاریخی بیان می کنند، غیرقابل باور و افسانه ای است. اغلب می گویند: «دیوار خونه خان از ورق طلاست»، «هیشکی نتونسته خونه رو ببینه»، «قبل انقلاب شاه اومد عتیقه هاشو برد»! برخی هم این خانه را به «باقرخان خوراسگانی»، از حاکمان اواخر دوره زند نسبت می دهند و می گویند که تصویر چهره وی در خانه ها وجود دارد. این باقرخان همان شخصی است که چشمه معروفی به نام وی در محله پاقلعه یا قلعه طبرک اصفهان وجود دارد.
اما داستان این خانه مرموز که در بعضی منابع بعنوان یکی از زیباترین خانه های تاریخی اصفهان محسوب می شود، چیست؟ مدارک اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان از وجود یک بافت تاریخی ۲۲ هزارمتری در مرکز محله خوراسگان خبر می دهند. در این اسناد از ۹ خانه تاریخی در این محدوده نام برده که برخی توسط این اداره خریداری شده، برخی در اختیار مالکان شخصی و برخی دیگر دارای مالکیت مشترک است. اما خوراسگانی ها در پاسخ به این پرسش که آیا همه این خانه ها، خانه خان است؟ پاسخ های متفاوتی می دهند. با این وجود اکثراً می گویند «خیر! خانه مرحوم سید رسول حسینی و خانه مرحوم آرایی، خانه خان است».
در این نوشتار اهتمام داریم در این بافت تاریخی قدم زده و اسرار شگفت آنرا جست وجو نماییم. به همین دلیل به بررسی تک به تک این ۹ خانه ثبت میراث در خوراسگان پرداخته و در نهایت تلاش می نماییم «خانه خان» را کشف نماییم.
در اسناد میراثی، ۹ خانه با اسامی «رسول حسینی»، «سعیدیان»، «نادری»، «کمالی»، «محمدی»، «صدری»، «آرایی»، «عطایی و ربّی» و «حسن حسینی» معرفی شده اند که پرونده های سه خانه نخست کامل تر از سایر خانه هاست.
خانه مرحوم سید رسول حسینی که یکی از بزرگ ترین و زیباترین این خانه ها و تحت مالکیت مشترک شخصی و میراثی است و شامل بخش های مختلفی مانند سردر، هشتی، اتاق ارسی دو رو، اتاق پنج دری آیینه کاری، باغ، اتاق تابستانی، برج های نگهبانی و «گاوچاه» شناخته می شود. مهم ترین بخش این خانه و باغ سه هزارمتری، اتاق پنج دری آیینه کاری و اتاق ارسی دو رو است.
از همان ابتدا با عبور از ساباط منتهی به این خانه و مشاهده سردر آن، هر بیننده ای متوجه می شود که مقرر است با خانه ای باشکوه روبه رو شود. بعد از عبور از هشتی و دالان به حیاط خانه می رسیم. اتاق ارسی دورو، در مرکز آن، دارای یک ارسی پنج دری گرانقیمت و نقاشی های نفیس قاجاری و خصوصاً یک حوض سنگی از جنس مرمر است. زیبایی این اتاق به حدی است که با وجود ریزش قسمتی از سقف و سرقت تعدادی از نقاشی های آن، هنوز شکوه خودرا حفظ نموده است. جالب این که این ارسی به طرف بخش دیگری از خانه باز می شده و الان مسدود و جدا شده است.
بخش دیگر، اتاق زیبای پنج دری آیینه کاری است. در این اتاق تصاویر شخصیت هایی نقاشی شده که بگفته برخی پژوهشگران، تصویر باقرخان خوراسگانی مشهور است.
به گزارش فراجا به نقل از ایسنا، سید جواد حسینی، از مالکان خانه که از نوادگان صاحبان اصلی خانه هم است، می گوید: این نقاشی ها، تصویری از محمدعلی خان امین الرعایا و ارباب محمدکریم، از خان های قریه خوراسگان در دوره قاجار است. مطلبی که باتوجه به پژوهش های نادرقلی نادری رارانی درست بنظر می رسد و نمی توان آنها را تصاویر باقرخان دانست.
در باغ این خانه، که دیگر هیچ نشانه ای از سبزی و زیبایی سابق ندارد، یک اتاق تابستانی مخروبه قرار گرفته است. در انتهای این اتاق، شومینه ای گچ بری شده و زیبا خودنمایی می کند. اما دو برج این باغ نیز وضع خوبی ندارند. یکی از آنها در آستانه فروریختن است و قسمتی از آن توسط شهرداری مرمت شده و دیگری نیز حال خوشی ندارد. پشت یکی از این برج ها گاوچاهی قرار گرفته است که به سبب ریختن آوار دیوارها، قابل مشاهده نیست.
جواد حسینی می گوید: این خانه مشکلات ریز و درشتی دارد. من درصدد هستم تا با مرمت خانه و تغییر کاربری آن بتوانم هم پذیرای مردم کنجکاو و مشتاق این اثر بشوم و هم از پس هزینه های سرسام آور نگهداری آن برآیم. البته امروز احتمال ریزش بخش های مختلف خانه مانند برج های باغ وجود دارد که نگران کننده است و کمک های شهرداری و میراث ناکافی بنظر می رسد.
او با لحنی که گلایه آمیزاست ادامه می دهد: امیدوار هستم اداره کل میراث فرهنگی به داد این خانه زیبای تاریخی برسد.
خانه دیگر که در زیر ساباط کوچه خان قرار دارد، خانه سعیدیان است. خانه ای کوچک که با وجود مرمت ناشیانه آن، هنوز زیبایی خودرا حفظ نموده است. این خانه که در تملک اداره کل میراث فرهنگی است، برای اسکان کارمندان آن سازمان در نظر گرفته شده است. شومینه ای زیبا در یکی از اتاق های این خانه وجود دارد. خانه دیگری که روبه روی خانه سعیدیان قرار گرفته، خانه کمالی است؛ خانه ای نیمه مخروبه که تحت مالکیت مشترک شخصی و میراث است. اتاق ها، پنجره ها و ایوان زیبا و بلند آن شکوهی دیرینه را به معرض نمایش گذاشته است. با این وجود قسمت هایی از این خانه کاملاً تخریب شده و سایر بخش ها نیز فاصله ای تا ریزش کامل ندارد.
در سمت راست خانه سعیدیان نیز خانه ای قرار گرفته که با نام خانه «محمدی» ثبت شده است و با وجود پیگیری های زیاد مشخص نشد مالک فعلی این خانه چه کسی است، اما بنا بگفته اهالی محله، زیبایی این خانه کمتر از سایر خانه ها نیست و از آنجا که کسی در آن زندگی نمی کند، سرنوشتی مشابه با خانه کمالی برای آن دور از انتظار نیست.
خانه پنجم که یکی از زیباترین و ناشناخته ترین خانه های این بافت تاریخی شمرده می شود، خانه صدری است. بادگیرها، کتیبه های اشعار و تزئیناتی مانند مقرنس کاری از خاصیت های این خانه تاریخی است.
اگر بخواهیم دیگر خانه های این بافت تاریخی را بشناسیم، باید کمی آن سوتر و به نزدیکی مسجد گلزار خوراسگان برویم؛ جایی که یک هشتی و ساباط و چندین باب خانه قرار دارد. نخستین خانه، خانه آرایی است؛ خانه ای که زیباترین بخش های اسرارآمیز این بافت تاریخی در آن به چشم می آید. صاحبان این خانه نیز که از نوادگان خان های خوراسگان هستند، بسیار محتاطانه و سختگیرانه با مشتاقان این خانه برخورد می کنند. اندک تصاویری که از این خانه در دست است، شکوه بی نظیر آنرا به نمایش می گذارد. این خانه از قسمت های مختلفی از جمله، گاوچاه، دیوان خانه، شربت خانه، مطبخ، حوائج خانه و عمارت تشکیل شده است. اما زیباترین بخش های آن در بخش «عمارت» این خانه قرار دارد. ارسی گل و ارسی نقش دو بخش درخشان این خانه و دارای زیباترین تزیینات معماری ایرانی است. نکته جالب توجه در ارسی گل، نقاشی داستان های ایرانی است که در مقرنس های آن تصویر شده است. در هر ضلع عمارت خانه آرایی، یکی از این شاهکارهای معماری و هنری قرار دارد؛ یک طرف آن ارسی گل، طرف دیگر ارسی نقش و دیگرسو ارسی دوروی خانه سید رسول حسینی قرار دارد و در ضلع آخر ایوان بادگیر خانه صدری وجود داشته است. این خانه ها طی سالهای قبل با دیوارکشی از یکدیگر جدا شده اند.
باز به هشتی و ساباط قسمت شمالی برمی گردیم. جایی که یکی از درهای واقع در آن، ما را به یک محوطه باز هدایت می کند که روزگاری بخش انبار و کارگاه قالیبافی خانه خان در آن قرار داشته است، اما با وجود تخریب های سالهای اخیر هنوز نشانه هایی از گذشته را در خود دارد.
دو در دیگر اما ما را به خانه هایی می برد که با نام خانه های «نادری» و «سید حسن حسینی» شناخته می شود. این دو خانه که در گذشته یک خانه واحد را تشکیل می داده اند، تحت مالکیت مشترک میراث فرهنگی و مالک خصوصی و دارای بخش های زیبایی هستند که اندک تصاویر موجود از آن، تأییدکننده این مساله است.
خانه نهم و آخرین خانه که یکی از مهجورترین خانه های این بافت تاریخی محسوب می شود؛ خانه عطایی و ربّی است. درب این خانه، بیرون از ساباط و هشتی مورد اشاره قرار دارد. اطلاعات موجود از این خانه محدود به چند تصویر و چند نوشته خطی در پرونده های میراثی است.
با توضیح مختصری که در مورد این خانه ها داده شد، حالا سوال اصلی این است که آیا همگی آنها همان «خانه خان» است که مردم خوراسگان می گویند؟ با بررسی ای که در این زمینه انجام شد، باید اظهار داشت که بنظر می رسد چهار خانه آرایی، عطایی و ربّی، صدری، سید رسول حسینی و بخش انبار و قالیبافی، باتوجه به پلان خود و صحبت مالکان خانه، یک خانه واحد را تشکیل می داده که بعنوان «خانه خان» شناخته می شده و در سالهای بعد، به تدریج با دیوارکشی و فروش به سایرین، تبدیل به خانه هایی مجزا شده اند. با این حساب باید اظهار داشت که اگر نگوییم این خانه، بزرگ ترین خانه تاریخی شهر اصفهان است، دست کم می توان آنرا یکی از بزرگ ترین خانه های تاریخی اصفهان و ایران به شمار آورد که به دور از هرگونه توجه لازم درحال تخریب شدن و نابودی است. این مسئله برای شهر اصفهان از این جهت حائز اهمیت می باشد که با وجود چنین پتانسیل عظیم و مهمی در منطقه خوراسگان یا منطقه ۱۵ شهرداری اصفهان، هیچ نوع برنامه علمی و راهگشا در امتداد طرح های گردشگری برای آن در دستور کار نیست.
اما این داستان تنها به همین جا ختم نمی گردد. بنظر می رسد علاوه بر خانه های مزبور، تعداد زیادی خانه ناشناخته و باارزش دیگر، در محدوده این محله و بطور کلی در منطقه خوراسگان وجود داشته باشد که حتی بوسیله تصاویر هوایی و ماهواره ای نیز قابل تشخیص هستند. یکی از خانه های باارزش این محدوده که سالیان دراز بصورت نیمه مخروبه درآمده بود، در بهار سال ۱۳۹۹ هجری شمسی تخریب شد و تنها فضاهایی از آن که نشان دهنده زیبایی و اهمیت معماری آنست، باقی ماند.
البته اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و حتی شهرداری اصفهان طی سالهای قبل، طرح هایی برای احیای مجموعه تاریخی خان خوراسگان ارائه کرده اند، اما این طرح های پر از ایراد، تنها در حد طرح باقی مانده اند. بطورمثال در طرحی که توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با هدف احیای بافت تاریخی خوراسگان تهیه کرده اند، بعد از مقدمات فراوان، پیشنهادهایی ارائه شده که کاملاً مغایر با روح این بافت تاریخی است. تنها نگاهی به نقشه نهایی ارائه شده و تعریف کاربری برای فضاها و خانه های تاریخی مجموعه خان، موجبات حیرت هر خواننده و بیننده ای را فراهم و این طرح و نقشه، سوالات فراوانی را در ذهن علاقه مندان به وجود می آورد. این که چطور خانه آرایی و سید رسول حسینی با داشتن عناصر تاریخی که یاد شد، بعنوان فضاهای اقامتی در نظر گرفته شده، یا این که بر چه اساسی تمام باغ خانه رسول حسینی که مکان تفریح و تفرّج است، بعنوان کارگاه، نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی در نظر گرفته می شود و یا این که چرا فضایی که در گذشته کارگاه قالی بافی بوده، بجای احیای کارکرد سابق خود، به همراه محل اصطبل و انبار این مجموعه برای راه اندازی رستوران و چایخانه پیشنهاد شده که این تنها گوشه ای از این پرسش ها است.
از طرفی، سالیان زیادی است که طرحی با عنوان «مجموعه تجاری شهر؛ پروژه تجاری، اداری، فرهنگی و گردشگری خان خوراسگان» با مساحتی بسیار زیاد، از جانب شورای شهر و شهرداری خوراسگان (پیش از سال ۱۳۹۲ هـجری شمسی) و شهرداری اصفهان (پس از الحاق خوراسگان به اصفهان در سال ۱۳۹۲ هجری شمسی) در دست اجراست. این طرح که بنظر می رسد شبیه یکی از پروژه های اقتصادی شهرداری اصفهان (مانند برج جهان نما و یا مجتمع تجاری چهارباغ) باشد، با سوءاستفاده از نام این مجموعه تاریخی، به تدریج عناوین فرهنگی و گردشگری را از عنوان خود حذف و چندین بار و به دلیلهای نامعلوم اسم این پروژه را با اسامی دیگری تعویض کرده اند. این طرح در کنار مجموعه تاریخی خان خوراسگان درحال اجرا و لطمه فراوانی به بافت تاریخی خوراسگان و اصفهان وارد کرده است.
در نهایت باید گفت این نوشتار اهتمام در معرفی یکی از بافت های باارزش و تاریخی خوراسگان و اصفهان داشته و امید است با شناخت هر چه بیشتر این مجموعه و دوری از مطامع اقتصادی، موجبات توجه بیشتر و نگهداری و پاسداشت بهتر از یکی از مهم ترین بافت های تاریخی ایران را فراهم آورده باشد.
گزارش از علی برهانی
عکس ها از کورش عصار و علیرضا آرائی
منبع: faraja.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب