اردكان، شهری برپایه مدل صور آسمانی
فراجا: اردكان، شهری تاریخی با جاذبه های فراوان است كه به اعتقاد برخی مورخان بر طبق مدل یكی از صور آسمانی یعنی ستاره اسد یا شیر خفته طرح ریزی شده است.
به گزارش فراجا به نقل از ایسنا - منطقه یزد، شهرستان اردكان در 60 كیلومتری شمال غرب استان و در حاشیه كویر نمك دارای سه بخش «مركزی»، «خرانق» و «عقدا» و پنج دهستان به نام های محمّدیه، زرّین، رباطات، عقدا و نارستان و 117 آبادی دارای سكنه و 257 آبادی خالی از سكنه است.
اردكان از دو واژه «ارد» و«كان» به معنای سرزمین مقدس تشكیل شده است، چونكه از گذشته موطن علما و حكما بوده و به صورتی به «یونان كوچك» باز اشتهار یافته است.
بافت تاریخی داخل حصار اردكان یكی از بزرگترین بافت های خشتی استان یزد است كه مساحتی بالغ بر 50 هكتار دارد. این بافت دارای 12 محله و 12 دروازه بوده است كه تنها چهار برج از آن دروازه ها باقی مانده است.
از شاخصه های بافت تاریخی اردكان، بازار، مساجد تاریخی، آب انبارها، حمّام های فراوان و خانه هایی است كه فضای بهشت گونه آنها انسان را به وجد می آورد و كوچه هایی با ساباط ها و دربندهای فراوان كه سایه سار امنی برای انسان كویرنشین از گرما و سرما است.
این بافت كه از سالم ترین بافت های قدیمی كشور است، از نظر معماری دارای ارزش فراوان است و بیشتر خانه های رجال و بزرگان در این بافت قرار دارد.
می گویند اردكان با مدل یكی از صور آسمانی طرح ریزی شده و آن ستاره اسد یا شیر خفته است. به این صورت شواهد نشان داده است كه اردكان از ابتدا به صورت شهر بنا شده چونكه مردمانش با ارزش ها و باورهای مشترك دست به ساخت آن زده اند و آنرا از همان ابتدا دیدارگاه دیده اند. رونق این شهر را باید از قرن هفتم هجری به بعد جستجو كرد.
از مهمترین آثار تاریخی و طبیعی این شهرستان را می توان به موارد زیر اشاره كرد؛
چك چك (پیر سبز):
این زیارتگاه كه در 68 كیلومتری شمال غرب شهر یزد، در دامنه كوهی به همین نام در شهرستان اردكان واقع شده است، مورد احترام زرتشتیان ایران و جهان است و پنج شبانه روز در سال از تاریخ 24 تا 28خرداد ماه، به نام وقت زیارت آن انتخاب شده است و بازدید و سكونت در این پنج روز ویژه زرتشتیان است و در بقیه روزهای سال، یكی از قطب های مهمّ گردشگری استان یزد شمرده می شود.
زیارتگاه پرجاذبه ای است كه در بین صخره ها و بر بلندای كوه، شكوه و منظره ی زیبایی دارد. از آنجائیكه قطره های آب از روی كوه های سخت آن همواره در حال چكیدن است به «چك چك» معروف شده است.
بر دیواره سنگی آبشار این زیارتگاه، گیاه «سیاوشان» روییده و قطرات آب با جلوهای خاص از آن عبور كرده و در داخل حوض سنگی زیر آن جهت شرب زایران ذخیره می شود.
زرتشتیان به این مكان «پیرسبز» می گویند و معتقدند شاه دخت ساسانی به نام «حیات بانو»، دختر یزدگرد سوم، در حمله اعراب به این محل پناه آورده و غیب شده است.
مجموعه ای از بناهای اقامتی زائران و آب انبارهای در دامنه و بالای صخره و زیارتگاه، ساختمان های اصلی این زیارتگاه را ایجاد كرده است.
پیر هریشت:
این زیارتگاه زرتشتیان در 90 كیلومتری غرب یزد و در شهرستان اردكان واقع شده است. «پیر هریشت» به باور زرتشتیان، پناهگاه و محل غیب شدن كنیز یكی از دختران یزدگرد ساسانی است كه نامش «مروارید» بوده است.
نام دیگر او را «گوهربانو» باز گفته اند و گویند در حمله اعراب به اینجا پناه آورده است. این مكان محترم و مقدّس یكی از زیارتگاه های دیگر زرتشتیان است.
پارس بانو:
یكی دیگر از زیارتگاه های مهمّ زرتشتیان است كه در 112 كیلومتری شمال غرب یزد و در روستای «زرجوع» نزدیك عقدا واقع است. این زیارتگاه به اعتقاد زرتشتیان، محلّ غیب شدن شهبانوی پارس به هنگام حمله اعراب بوده است.
قدیمی ترین آثار این زیارتگاه سنگ نوشته نصب شده در ورودی آن است كه قدمتش به دوره صفوی می رسد. «خاتون بانو»، «پارس بانو» یا «بُونو پرس» نام های دیگر این زیارتگاه است.
«پیر نارِسون» یا «پیر نارستانه» یكی دیگر از زیارتگاه های مورد احترام زرتشتیان است كه در 31 كیلومتری شرق یزد در ارتفاعات میان یزد و خرانق در پشت «كوه دُربید» واقع شده است. دخمه های دوگانه شریف آباد باز از بناهای تاریخی زرتشتیان در این شهرستان است.
خرانق:
روستای خرانق بر سر راه یزد به خراسان قرار دارد كه یكی از ایستگاه های كاروانی قدیم بوده است و قدمت آن احتمالاً به قبل از اسلام می رسد.
خرانق به صورت ده دژ كهن است كه در بین حصار و برج ها محصور شده و تمام روستا در این قلعه ساخته شده است.
خانه های مسكونی در دو طبقه، مسجد، حسینیّه، بازارچه، كوچه های روباز و سرپوشیده كه از خشت و گل و گاه چوب بنا شده اند، فضای منسجم قلعه را تشكیل می دهد. قدمگاه امام رضا (ع)، كاروانسرا و زمین های كشاورزی در پیرامون دژ قرار دارد.
قدمت خرانق قدیمی تر از شهر یزد است، نام اصلی آن خورنق بوده و زرتشتیان در آن می زیسته اند. قلعه خرانق كه به صورت دهكده ای است در حصارهای بسیار بلندی محصور است و دور تا دور حصار خندق قرار داشته و شش برج باز برای نگهبانی در اطراف قلعه متّصل به دیوارها تعبیه شده است.
در داخل قلعه آذوقه و علوفه و همین طور دو آسیاب آبی و مسجد و حمّام قرار داشته و اهالی می توانسته اند در صورت ضرورت برای مدتی در داخل قلعه مقاومت كنند. این قلعه دارای دو دروازه است كه یكی را دروازه ی بالا و دیگری را دروازه ی پایین می خوانند.
آنچه در این بافت بسیار دیدنی و جالب توجه است كوچه های كج و معوج آن است كه طبق روال كوچه های شهرهای باستانی ایران ساخته شده و نمایانگر قدمت خرانق است. خانه های داخل قلعه معمولاً دو طبقه یا بیشتر است كه طبقه زیرین برای نگهداری حیوانات و طبقه فوقانی جهت سكونت اهالی بوده است.
در وسط قلعه خرانق و در كنار حسینیّه مسجد جامع قرار دارد. این مسجد دارای شبستانی مربع و صحنی چندضلعی است.
در بالای این مسجد منار جنبان آجری بلندی تعبیه شده كه از مرتفع ترین بنای منطقه است و در قدیم از آن بعنوان برج دیده بانی و فانوس خانه استفاده می شده است. قطر این منار جنبان بیشتر از دو متر و ارتفاع آن از سطح پشت بام نزدیك به 15 متر است و به راحتی با دست می توان آنرا به حركت درآورد. در داخل آن دو راه پله ی مجزّا برای رفت و برگشت قرار دارد و از سه طبقه تشكیل شده است.
در داخل مسجد اثری از معماری قابل توجه یا چیزی كه بتوان از روی آن تاریخ بنای مسجد را مشخص نمود دیده نمی گردد ولی آنچه مسلم است، بنای مسجد مربوط به قرن دهم قمری است.
عقدا:
روستای تاریخی و كهن عقدا در 40 كیلومتری شمال غربی اردكان، در كنار جاده یزد - تهران قرار گرفته كه قدمت آنرا معاصر با میبد می دانند و ساخت آنرا به «عقدار» یكی از سرهنگ های «یزدگرد» نسبت می دهند.
این روستای دیدنی و تاریخی دارای آثار كهن بسیاری است كه هر یك از آنها به نوبه خود ارزش تاریخی زیادی دارد كه از مهمترین این آثار را می توان به رباط خرگوشی اشاره نمود.
بیابان خرگوشی بر كناره شرقی و جنوبی گنداب گاوخونی واقع است. در این بیابان، بر سر راه قدیم یزد به اصفهان كه در عصر صفوی بازسازی شده، كاروانسرایی خوش طرح به نام «رباط خرگوشی» قرار دارد.
این بنا از آثار «شاه عبّاس صفوی» است و در كتاب «عالمآرای عبّاسی» هم از آن یاد شده است. این بنا از سنگ و آجر و با ابعاد 80×80 متر است. در بدنه آن، پنج ستون برج نما بنا شده و اصطبل، حجره ها، صفّه ها و مخزن آب كه به صورت آب انبار تعبیه شده قسمت های مختلف این بنای تاریخی را می سازند.
نفیس ترین اثر باقیمانده در این رباط كتیبه ای به خط «علیرضا عبّاسی»، خوشنویس مشهور عصر صفوی به تاریخ 1023 هجری قمری است كه بر پیشانی رباط میان شاهنشین در سر در ورودی می درخشد و متن آن در سال 1023 نوشته شده است.
بازار چارسوق یا زرّین:
توانمندی و هنر معماری كویر در عصر صفوی، بازاری مسقّف با طولی نزدیك به یك كیلومتر را در شهر زینت داده كه امتداد آن از دروازه ی جنوبی شهر(بازار نو) تا دروازه شمالی (كوشكنو) ادامه داشته و چارسوق زیبای آن زمانی بزرگترین چارسوق جنوب كشور محسوب می شده است اما امروز تنها از آن همه شكوه، دو راسته كوچك با بناهای جانبی آن از دوران قاجاریّه به یادگار مانده است.
بازار چارسوق بعنوان شریان اصلی حیات بافت قدیم نقش آفرین بوده كه هماكنون بازماندهی این بازار راسته اصلی آن است كه در آن آب انبار تاریخی رباط، حمّام تاریخی بازار، مسجد جامع و بخش هایی از بازار كه به شكل طاق و تویزه اجرا شده اند، باقی مانده است.
در طول بازار یك رشته قنات به نام «قنات نیلی» در جریان بوده كه كمترین مزیّت آن استفاده ی بازاریان و مردم شهر و خنك نگه داشتن بازار بوده است.
بازاری كه 400 سال در مقابل آفتاب كویر و طوفان و باران مقاومت كرد، سرانجام در سال 1338 در مقابل كلنگ و تیشهی تجدّدطلبان از پای درآمد.
دربند صدرالفضلا:
دربند صدرالفضلا با قرار گرفتن چهار غرفه كوچك در چهار گوشه آن، از شكل مربع به شش ضلعی تبدیل گشته و با ستون ها و سرستون هایی نماسازی شده است. قوس های آجری باز به سبك حسینیّه ها در دو طرف آن كار شده است. خاصیت متفاوت این دربند روباز بودن آن است كه از آثار دوران قاجار است.
دربند مجدالعلماء:
دربندی است متعلّق به دوره قاجار كه در آن خانه «مجدالعلماء» قرار گرفته و از همین رو به این نام مشهور است.
دربند سپس هشتی، به معبری می رسد كه دو طرف آن سكّوی نشیمن است. سقف آن به صورت طاق و تویزه است و زیبایی دربند در كلاه فرنگی روی هشتی است كه با طرح شمسه گچكاری شده است.
خانه آیت اللّه خاتمی:
همچون خانه های تاریخی اردكان با كمتر از 100 سال قدمت است. بادگیرهای مرتفع، اتاق های سه دری، تالار و حیاط فضاهای اصلی خانه را تشكیل می دهد.
این مكان كه خانه ی آیت الله فقید سیّد روح الله خاتمی بوده، حالا به «موزه رجال» تبدیل گشته و همچون واحدهای تحت پوشش نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردكان است.
مسجد جامع:
تاریخچه ی این مسجد به استناد از زیلوی بافته شده به تاریخ 1038 هجری قمری باز میگردد. این مسجد مشتمل بر ایوانی بلند جلوی غرفه ها، گرم خانه با طاق و تویزه و قوس های بلند است كه در پیرامون صحن ساخته شده اند.
مسجد زردُگ:
مسجد زردُگ در خارج از شهر اردكان، در بین كشتزارها، در جوار روستای قدیمی زردُگ قرار دارد. این مسجد كهن به سبك مساجد قرن 5 و 6 هجری است. از گنبدخانه كوچك و محراب گلین، شبستان و صحن كوچك تشكیل شده و در این مسجد ثمین كمترین دخل و تصرّف پدید آمده است.
مسجد حاج محمد حسین:
اوّلین مسجد آجری شهر یادگاری از دوران صفوی است كه با مال التّجاره ی «حاج محمدحسین حاج علی اشرف» تاجر اردكانی كه از تجارت در هند به دست آورده بود و به دست استاد «حسین معمار» بنا شد.
بادگیر هشت وجهی مسجد كه زیباترین بادگیر شهر شمرده می شود، بر فراز بام مسجد خودنمایی می كند. مسجد تنها چیزی نیست كه به همّت این مرد بنا شده است، مدرسه، بازار، چهار سوق كوچك، تیمچه و آب انبار از دیگر وقفیّات ایشان در مجموعه حاج محمد حسین است. محراب آجركاری این مسجد از شاهكارهای هنر معماری شمرده می شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب